Chương VIII. KHÁI QUÁT GIAI ĐOẠN VĂN HỌC TỪ THẾ KỶ XVIII ĐẾN NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX
I. BỎI CẢNH LỊCH SỬ, XÃ HỘI, TƯ TƯỜNG, VĂN HOÁ
1. Sự khủng hoảng trầm trọng của chế độ phong kiến và đời sống cơ cực của người dân
Thế kỷ XVIII – nửa đầu thế kỷ XIX là giai đoạn mà chế độ phong kiến Việt Nam rơi vào những khúng hoàng triền miên, chất chứa trong lòng những mâu thuẫn đã tồn đọng trong nhiều thế kỷ. Nội chiến diễn ra liên tục trong hai thế kỷ trước, hết cuộc chiến Lê – Mạc (1545 – 1592) lại đến cuộc tranh giành quyền lực giữa chúa Trịnh ở Đàng Ngoài và chúa Nguyễn ở Đàng Trong (1627 – 1672) đã chia cất đất nước thành từng vùng miền và nhắn chim non sông trong biển màu và sự đói nghèo, trì trệ. Sang thế kỷ XVIII, nội chiến tạm chấm dứt nhưng loạn lạc vẫn xảy ra khắp nơi, các cuộc thanh trừng, sát phạt giữa các tập đoàn phong kiến vẫn diễn ra và khắp cả hai miền Nam Bắc các cuộc khởi nghĩa nông dân vẫn nổ ra liên tục. Ở Đàng Ngoài, bên cạnh vua Lê là chúa Trịnh. Vua Lê chỉ còn là bù nhìn, các chúa Trịnh mới là những người nắm thực quyền, khiến cho mọi tôn tỉ cương thường, trật tự truyền thống bị đảo lộn. Đạo đức xã hội xuống cấp một cách thậm tệ. Các bậc vua chúa thi nhau ăn chơi hưởng lạc. Cũng có những vị chúa có thực tài, mong muốn cài cách, xây dựng một thể chế phồn thịnh, coi trọng khoa cử, trọng dụng người tài nhưng “lực bất tòng tâm” không thể xoay chuyển nỗi một xã hội đã mục ruỗng tử rường cột. Ở Đàng Trong, dưới quyền cai trị của các chúa Nguyễn, tình hình có phần ổn định và phát triển hơn. Các vùng đất về phía Nam tiếp tục được khai phá, việc buôn bản với nước ngoài cũng được chú trọng, xuất hiện những trung tâm kinh tế lớn, thông thương với nước ngoài như Phủ Xuân, Hội An.
Để bảo vệ quyền lợi ích kỷ của mình, vua Lê Chiêu Thống (làm vua từ 1787 – 1789) đã đang tâm rước giặc ngoại xâm về giày xéo quê hương đất nước. Nhà nước Tây Sơn được hình thành sau khi dẹp tan thủ trong giặc ngoài, nhưng cũng chỉ tồn tại được 14 năm rồi tan rã. Nguyễn Ánh lợi dụng những mâu thuẫn trong nội bộ Tây Sơn đã lật đổ triều đại này, tiến hành một cuộc trả thủ đẫm máu và thực hiện những chủ trương, chính sách nghiêm ngặt về chính trị, văn hoá, kinh tế nhằm cùng cổ thể chế đã giành được.
