Phần I. XÃ HỘI HỌC GIA ĐÌNH
“Gần đây trong xã hội rất nhiều người bàn bạc về vấn đề gia đình, ở nông thôn vấn đề gia đình, họ hàng nổi lên khá rầm rộ […] nhiều chương trình nghiên cứu trong nước và hợp tác quốc tế […] cũng thường gặp nhau ở một điểm chung là gia đình” – đó là nhận xét xác đáng của một cố học giả đáng kính (Trần Đình Hượu, 1996:49). Hoàn toàn không phải ngẫu nhiên gia đình thu hút được nhiều quan tâm, và việc nghiên cứu gia đình hiện đang trở nên sôi động. Điều này có nhiều lý do sâu xa.
Thứ nhất, theo truyền thống, gia đình vẫn được coi là một trong những thể chế then chốt của xã hội Việt Nam. Gần như mọi người trong độ tuổi kết hôn đều lấy vợ lấy chồng, hoặc mong muốn như vậy. Theo dữ liệu cuộc điều tra gia đình Việt Nam năm 2006, trong số những người từ 15 tuổi trở lên, thì 60,4% hiện đang có vợ có chống, còn 31,6% chưa từng kết hôn (nhưng con số này chủ yếu ở nhóm 15-19 tuổi, và càng ở nhóm tuổi cao hơn, tỉ lệ chưa có vợ có chồng càng thấp). Điều đó cho thấy, kết hôn là phổ biến ở Việt Nam (Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Tổng cục Thống kê, Viện Gia đình và Giới, Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc, 2008:34). Gia đình thỏa mãn hầu như mọi nhu cầu cơ bản của con người từ khi lọt lòng đến khi nhắm mắt xuôi tay. Sự gắn bó với gia đình khăng khít đến nỗi mọi thứ đều đứng sau gia đình (Đào Duy Anh, 1938/1992:364; Woodside, 1976:28). Theo lời một nhà nghiên cứu gốc Việt, đặc điểm cơ bản của Việt Nam là ảnh hưởng nổi trội của gia đình trên tất cả mọi lĩnh vực: tôn giáo, văn hóa và xã hội (trích theo Le Thi Que, 1986:3).
Thứ hai, nửa sau thế kỷ XX chứng kiến những biến đổi sâu sắc và lớn lao của gia đình Việt Nam. Sự biến đổi đó là kết quả của nhiều nhân tố, trước hết do những chương trình cải cách kinh tế xã hội mà Đảng và Nhà nước tiến hành ban đầu ở miền Bắc, sau đó trên phạm vi toàn quốc. Nhưng quan trọng hơn, xuất phát từ quan niệm mácxít về gia đình, vào cuối những năm 1950, Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra và thực hiện nhiều chính sách và biện pháp nhằm thay đổi gia đình một cách triệt để. Nòng cốt của quan niệm mácxít cho rằng mọi vấn đề của đời sống gia đình hiện tại bắt rễ từ sự sở hữu tư nhân về tài sản, vì thế cần xóa bỏ chế độ tư hữu. Một khi đã làm được điều đó, những vấn đề gia đình không còn cơ sở để tồn tại nữa. Hình thái kinh tế xã hội mới đẻ ra gia đình mới, phù hợp với nó.
